Organizmy szkodliwe, czyli choroby, szkodniki i chwasty występują zawsze, nawet na polach znajdujących się w bardzo dobrej kulturze i starannie przygotowanych do siewu, dlatego ochrona przed nimi jest istotnym elementem integrowanej uprawy warzyw.
Negatywne skutki powodowane przez organizmy szkodliwe można ograniczać poprzez stworzenie roślinie uprawnej odpowiednich warunków wzrostu i rozwoju, wzmocnienie jej mechanizmów obronnych, zwiększenie odporności na patogeny, ułatwienie roślinom konkurencji z chwastami, a także zwiększenie liczebności organizmów pożytecznych. Profilaktyka pełni bardzo ważną rolę w przeciwdziałaniu wszystkim organizmom szkodliwym, dlatego też, przed rozpoczęciem uprawy należy wykonać analizę gleby na obecność patogenicznych nicieni. Wykluczenie obecności tych organizmów musi zostać potwierdzone wynikami badań. Profilaktyka obejmuje także inne elementy jak: właściwe zmianowanie, staranną uprawę gleby, dobór odmian dostosowanych do lokalnych warunków glebowo – klimatycznych, nawożenie dostosowane do wymagań pokarmowych rośliny uprawnej i zasobności gleby, właściwe terminy siewu lub sadzenia, odpowiednie zagęszczenie roślin, nawadnianie w okresach niedoborów i dużego zapotrzebowania na wodę, staranną pielęgnację roślin.
Dotychczas systematycy sklasyfikowali około 8000 gatunków nicieni, z czego 10% to szkodniki roślin. Większość gatunków atakuje system korzeniowy, tylko nieliczne zasiedlają systemicznie nadziemne części roślin, np. niszczyk zjadliwy. Żerowanie nicieni glebowych objawia się uszkodzeniami mechanicznymi systemu korzeniowego roślin i powstawaniem różnych typów wyrośli. Nicienie mogą być także wektorami wirusów, grzybów i bakterii. Miejsca żerowania tych szkodników na roślinach stanowią ponadto wrota zakażenia dla patogenów, przede wszystkim grzybowych. Nicienie stanowią szczególne zagrożenie w uprawie warzyw korzeniowych (marchwi, pietruszki, buraka ćwikłowego, selera) i cebulowych (cebula, czosnek).
Mątwik burakowy (Heterodera schachtii) zasiedla rośliny przy pomocy larwy inwazyjnej drugiego stadium, która jest cieniutka, przezroczysta i osiąga długość do 0,6 mm. Po znalezieniu rośliny żywicielskiej larwa wnika do wnętrza jej korzenia i tam dwukrotnie linieje. Po ostatniej wylince larwa przekształca się w dojrzałą płciowo samicę, której ciało jest tak zgrubiałe, że nie mieści się w tkance roślinnej. W związku z tym następuje mechaniczne rozerwanie skórki korzenia i niemal całe jej ciało zostaje wypchnięte na zewnątrz. Wówczas następuje zapłodnienie i rozpoczyna się składanie jaj. Jaja pozostają w ciele samicy. Po pewnym czasie samica zamiera, oskórek jej ciała twardnieje i brązowieje tworząc osłonę dla cysty. Taka martwa samica wypełniona jajami nazywa się cystą. Cysty pozostają w glebie i przez wiele lat mogą tam oczekiwać na właściwą roślinę żywicielską. Pod wpływem wydzielin korzeni roślin żywicielskich wylęgają się z jaj niemal wszystkie larwy. Rośliny silnie zaatakowane przez mątwika burakowego tworząc dużą ilość korzeni bocznych. Zjawisko to powoduje powstawanie tzw. „brody korzeniowej”. W wypadku porażenia młodych roślin przez mątwika, szczególnie w warunkach dużej suszy, większość ich zamiera, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia plonu.
Przed rozpoczęciem uprawy buraków ćwikłowych, należy wykonać analizę gleby na obecność patogenicznych nicieni. Wykluczenie obecności tych organizmów musi zostać potwierdzone wynikami badań. W płodozmianie należy unikać uprawy po roślinach, które są żywicielami mątwika burakowego. Burak ćwikłowy nie może być uprawiany po sobie, warzywach korzeniowych (marchew, pietruszka, seler), kapustnych, burakach i ziemniakach, rzepaku i szpinaku, nie częściej niż co 3 lata. Dobrymi przedplonami do uprawy buraków są zboża, ogórki, cebula, por, pomidor, rośliny motylkowe wieloletnie i strączkowe. Przy opóźnionym wysiewie stosowanym często w uprawie buraków na przechowanie, przedplonami mogą być rośliny o krótkim okresie wegetacji jak sałata. Ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia nicieni, na tym samym polu nie powinno się uprawiać buraków nie częściej niż co 3 lata. Ważnym zabiegiem wpływającym na obniżenie populacji szkodnika na danym polu jest niszczenie chwastów będących żywicielami mątwika. Są to chwasty z następujących rodzin: komosowatych (np. komosa biała, komosa wielonasienna), kapustowatych (np. gorczyca polna, tasznik pospolity), goździkowatych (gwiazdnica pospolita), motylkowatych (np. wyka ptasia) i rdestowatych (rdest powojowy, plamisty i ptasi).
Niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) spotykany jest na terenie całej Polski choć jego rozmieszczenie nie jest równomierne, jego występowanie ma charakter placowy. Notowany jest na ponad 400 gatunkach roślin uprawnych i dziko rosnących, a spośród warzyw na cebuli, czosnku, grochu, bobie, bobiku, pietruszce oraz selerze. W obrębie gatunku wyróżnia się szereg ras o zróżnicowanych zakresie roślin żywicielskich. W przypadku czosnku nicienie z gleby wnikają przez piętkę główki do innych części podziemnych rośliny. Wraz ze wzrostem rośliny oraz postępującym rozkładem uszkodzonych tkanek nicienie przemieszczają się do zdrowych części roślin, w tym także do liści i pędów nasiennych. Obecność 5-10 osobników w próbie 0,5 kg gleby powoduje istotny spadek plonu większości upraw. Zasiedlone przez niszczyka zjadliwego rośliny czosnku są zahamowane we wzroście, ich liście żółkną i zasychają, ale nie ulegają deformacji i wybrzuszeniom tak jak w przypadku cebuli. Silnie uszkodzona główka czosnku pęka, poczynając od piętki, system korzeniowy zanika, a ząbki rozpadają się jeszcze w glebie. Przy niskiej liczebności nicieni, objawy żerowania są widoczne dopiero w trakcie przechowywania w postaci „próchnienia” główek czosnku.
Niszczyk zjadliwy rozprzestrzenia się biernie, przy czym najczęściej przez materiał wysadkowy, np. ząbki czosnku, stąd konieczne jest ich sprawdzenie przed sadzeniem w pole. Należy przestrzegać zasady zmianowania i na polu zasiedlonym przez tego nicienia nie uprawiać ponownie czosnku i innych roślin żywicielskich, przede wszystkim cebuli, pora, selera, pietruszki, grochu i pasternaku przez okres minimum 4 lat. Także niektóre rasy zasiedlające czosnek mogą przetrwać w uprawie ziemniaka, żyta, owsa, szpinaku i buraków. Na polach, gdzie stwierdzono niszczyka zjadliwego wskazana jest uprawa warzyw dyniowatych i kapustowatych, a także pomidora, sałaty, marchwi, fasoli, grochu, kukurydzy i pszenicy. W uprawie tych roślin należy bezwzględnie usuwać chwasty, które także mogą być roślinami żywicielskimi tego nicienia np. gwiazdnica pospolita. Na polu zasiedlonym przez niszczyka zjadliwego należy także usuwać i niszczyć resztki roślin, a używane narzędzia i maszyny rolnicze dokładnie oczyszczać z gleby. Przy dużym nasileniu nicieni można glebę zdezynfekować stosując fumiganty glebowe.
Ryc. 1 Konieczność przeprowadzania analiz na obecność patogenicznych nicieni w wybranych gatunkach warzyw (im więcej gwiazdek, tym analiza ważniejsza)