Jest jednym z najważniejszych pierwiastków plonotwórczych. Wpływa na wszystkie procesy życiowe roślin. Jako składnik pokarmowy bierze udział w procesach fotosyntezy, oddychania, przemiany materii, syntezy białek i tłuszczy. Pierwiastek ten jest potrzebny roślinom przede wszystkim w początkowym okresie wzrostu, gdyż bezpośrednio wpływa na prawidłowy rozwój systemu korzeniowego.
Całkowita zawartość tego pierwiastka w glebach waha się od 100 do ponad 2000 mg/kg, ilość dostępnej formy fosforu wynosi średnio od 2 do 80 mg/kg. Świadczy to o bardzo niskiej dostępności fosforu dla roślin w stosunku do jego całkowitej zawartości. Poziom zasobności gleb w fosfor zależy od rodzaju skały macierzystej budującej daną glebę, ilości nawozów wniesionych w corocznych cyklach nawożeniowych, odczynu gleby oraz działalności mikroorganizmów.
Fosfor jest pierwiastkiem bardzo słabo ruchliwym w glebie. Straty związane z wymywaniem lub wypłukiwaniem są zatem niewielkie. Największy problem z fosforem związany jest z jego niską dostępnością dla roślin. Fosfor w formie przyswajalnej (kwas ortofosforowy) wniesiony do gleby bardzo szybko ulega tzw „uwstecznieniu”. Forma bezpośrednio przyswajalna dla roślin, łączy się z niektórymi pierwiastkami (np. wapń, magnez, glin, żelazo) znajdującymi się w glebie w wyniku czego powstają minerały, które „cementują” fosfor uniemożliwiając pobranie go przez roślinę. Taka sytuacja powoduje, że duża część fosforu wniesiona wraz z nawozami nie jest efektywnie wykorzystywana przez rośliny, prowadzi to do akumulacji fosforu w tzw. „formy zapasowe”.
W celu uruchomienia fosforu z form zapasowych należy zadbać przede wszystkim o prawidłowy odczyn gleby, największa przyswajalność tego pierwiastka występuje w zakresie pH 6-7. Dostępność fosforu jest ściśle skorelowana z funkcjonowaniem ryzosfery (strefa przykorzeniowa). Roślina we współpracy z mikroorganizmami rozpuszcza pierwotnie niedostępne związki fosforu, dzięki czemu stają się one przyswajalne dla roślin. Jednak aktywność bakterii jest silnie zależna od temperatury, przez co dostępność fosforu w glebie wzrasta wraz ze wzrostem średniej temperatury. Wczesną wiosną obserwuje się niższą zawartość dostępnych form fosforu, latem oraz jesienią ilość fosforu który może być bezpośrednio wykorzystany przez roślinę wzrasta. Dobrym rozwiązaniem stymulującym dostępność fosforu jest również stosowanie produktów na bazie minerałów- zeolitów. Umożliwiają efektywne gospodarowanie nawozami (w tym fosforowymi), regulują odczyn gleby, ograniczają procesy uwsteczniania fosforu, stymulują pobieranie składników odżywczych, a także stanowią idealne siedlisko życia dla bakterii tlenowych, w tym tych odpowiedzialnych za udostępnianie fosforu z zapasów znajdujących się w glebie.
Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w latach 2014- 2017 na ponad 1,5 mln próbek gleb w Polsce, w ok. 45% przypadkach stwierdzono wysoką lub bardzo wysoką zawartość fosforu. Kluczem do prawidłowego określenia potrzeb nawożenia fosforem jest wykonanie badań w 2 terminach, wczesnowiosennym oraz jesiennym. Dzięki takiemu rozwiązaniu jesteśmy w stanie ocenić faktyczną zasobność przyswajalnych form fosforu w glebie i dostosować odpowiednią dawkę nawozu. Bardzo często okazuje się, że wystarczy zastosować jedynie niewielką ilość (tzw. „dawka startowa”) nawozu fosforowego na początku sezonu wegetacyjnego w czasie niskiej aktywności mikrobiologicznej. Później, wraz ze wzrostem temperatury i aktywności bakterii fosfor dostarczany jest bezpośrednio z gleby.
Nie każda gleba posiada jednak odpowiednie predyspozycje do uwalniania fosforu z zapasów. Chodzi przede wszystkim o niewielką zasobność gleb w odpowiednie szczepy bakterii umożliwiających udostępnianie rezerw fosforu, a także o samą zasobność gleb w ten pierwiastek. Na rynku pojawiają się preparaty biologiczne, w skład których wchodzą różne szczepy bakterii (np. Bacillus Megaterium), ich działanie powoduje uwalnianie fosforu z zapasów znajdujących się w glebie. Stosowanie takich preparatów jest korzystne zarówno dla rolnika (oszczędności) jak i środowiska (zmniejszone zużycie nawozów mineralnych). Jednakże, aby taki zabieg miał sens należy wykonać odpowiednie badanie gleby. Oprócz formy najłatwiej dostępnej należy przede wszystkim określić zasobność gleby w zapasowe formy fosforu, tak aby ocenić zasadność użycia preparatu mikrobiologicznego. Należy również określić potencjalną zawartość metali ciężkich w tym szczególnie kadmu. Fosfor jest pierwiastkiem, który ma duże predyspozycje do łączenia się z metalami ciężkimi. Wraz z uwolnieniem fosforu może dojść do uwolnienia pierwotnie unieruchomionych pierwiastków takich jak ołów lub kadm. Problem ten dotyczy również nawozów fosforowych, w których podwyższona zawartość metali ciężkich może przyczynić się do wniesienia znacznych ilości szkodliwych pierwiastków do gleby.
